စုဖုရား​​လတ်သည် ြမန်မာြပည် ပ​​ေဒသရာဇ် သက်ဦး​​ဆံပိုင်စနစ်၏ ​​ေနာက်ဆံုး​​​ေသာဘုရင်၏ မိဖုရား​​ြဖစ်သကဲ့​​သို့​​ ကုန်း​​​ေဘာင်​​ေခတ်၏ ​​ေနာက်ဆံုး​​ မ​​ေဟသီပင်ြဖစ်သည်။​ စုဖုရား​​လတ်အား​​ ြမ​​ေတာင်ြမို့​​ကို စား​​ရ၍ ြမ​​ေတာင်မင်း​​သမီး​​ဟုလည်း​​ ​​ေခါ်ြကသည်။​

မင်း​​တုန်း​​မင်း​​၏ အလယ်နန်း​​စံမိဖုရား​​ြဖစ်​​ေသာ ဆင်ြဖူမရှင်မှ စုဖုရား​​လတ်အား​​ ​​ေအဒီ ၁၈၅၉ တွင် ဖွား​​ြမင်သည်။​ ဆင်ြဖူမရှင်တွင် သမီး​​သံုး​​​ေယာက်ရှိရာ စုဖုရား​​လတ်သည် အလတ်မ ြဖစ်သည်။​ အြကီး​​ဆံုး​​မှာ မိုင်း​​​ေနာင် စုဖုရား​​ြကီး​​နှင့်​​ ရမည်း​​သင်း​​ စုဖုရား​​​ေလး​​တို့​​ ြဖစ်ပါသည်။​

နန်း​​တွင်း​​ အရှုပ်​​ေတာ်ပံုများ​​​ေြကာင့်​​ မင်း​​တုန်း​​မင်း​​သည် မိမိ၏ သား​​​ေတာ်များ​​အား​​ အိမ်​​ေရှ့​​စံမတင်ဘဲ တိုင်း​​ြပည်​​ေရး​​ရာတွင် မိမိနှင့်​​အတူ တက်ြကွစွာပါဝင်လုပ်​​ေဆာင်​​ေသာ ညီ​​ေတာ် က​​ေနာင်မင်း​​သား​​အား​​ အိမ်​​ေရှ့​​စံမင်း​​သား​​အရာ ​​ေပး​​အပ်​​ေလသည်။​ ဉာဏ်ရည်စွမ်း​​ပကား​​ြမင့်​​မား​​မှုရှိ​​ေသာ က​​ေနာင်မင်း​​သား​​အား​​ နန်း​​တွင်း​​ အမတ်များ​​နှင့်​​ မှူး​​မတ်အချို့​​မှာ ​​ေကျနပ်မှု မရှိြက။​

ဆင်ြဖူမရှင်မိဖုရား​​သည် မိမိသား​​သမီး​​များ​​​ေကာင်း​​စား​​​ေရး​​နှင့်​​ နန်း​​တွင်း​​တွင် လိုသလိုြခယ်လှယ်နိုင်ရန် ဝန်ြကီး​​ မှူး​​မတ်၊​ မင်း​​သား​​အချို့​​တို့​​ စည်း​​ရံုး​​သိမ်း​​သွင်း​​ကာ မင်း​​တုန်း​​မင်း​​၏ သား​​​ေတာ်တစ်ပါး​​ြဖစ်​​ေသာ၊​ စာ​​ေပကျမ်း​​ဂန်၌သာ ​​ေပျာ်​​ေမွ့​​တတ်​​ေသာ ဘုန်း​​ြကီး​​လူထွက် သီ​​ေပါမင်း​​သား​​နှင့်​​ သမီး​​ြကီး​​ စုဖုရား​​ြကီး​​နှင့်​​ လက်ဆက်ရန် စီမံသည်။​ သို့​​​ေသာ် ထက်ြမက်​​ေသာ စုဖုရား​​လတ်သည် မိဖုရား​​​ေခါင်ြကီး​​​ေနရာကို သီရိပဘာ ရတနာ​​ေဒဝီဘွဲ့​​ြဖင့်​​ အရယူခဲ့​​သည်။​ ဆင်ြဖူမရှင်မိဖုရား​​နှင့်​​ စုဖုရား​​လတ်တို့​​​ေြကာင့်​​ သီ​​ေပါမင်း​​သား​​ ဘုရင်ြဖစ်လာြပီး​​ စုဖုရား​​ညီအစ်မ(၃)​​ေယာက်လံုး​​ မိဖုရား​​အြဖစ် လက်ခံခဲ့​​ရသည်။​ စုဖုရား​​လတ်သည် သီ​​ေပါဘုရင်နှင့်​​ ​​ေမတ္တာမျှခဲ့​​​ေသာ အရပ်သူ ဒိုင်း​​ခင်ခင်အား​​ အဓမ္မနည်း​​ြဖင့်​​ ြဖတ်​​ေတာက် ကွယ်​​ေပျာက် ​​ေစခဲ့​​ သည်။​

စုဖုရား​​လတ်သည် နန်း​​တွင်း​​ရှိ မိမိနှင့်​​ပုလဲနံပသင့်​​​ေသာ အမှုထမ်း​​၊​အရာထမ်း​​များ​​အပါအဝင် ဇာတ်သဘင်၊​ မင်း​​သမီး​​ မင်း​​သား​​တို့​​ကို ​​ေငွ​​ေြကး​​ဆုလာဘ်များ​​ များ​​ြပား​​စွာဆုချ​​ေလ့​​ရှိ​​ေြကာင်း​​ကို အ​​ေနာက်တိုင်း​​ သု​​ေတသီများ​​က ယခုလို မှတ်တမ်း​​တင်ထား​​သည်ကို ​​ေတွ့​​ရှိရသည် ။​
She has given great quantities of presents to people she liked and one of her amusements on stage occasions or fete days was to sit on the dias, with a great pile of money before her, and to call people up to take as much as they could carry in their two hands.
(The Pagoda War,Pg.65)

တစ်လင်တစ်မယား​​စနစ်ကို ဦး​​စွာတည်​​ေထာင်ခဲ့​​သူအမျိုး​​သမီး​​မှာ စုဖုရား​​လတ်ပင်ြဖစ်သည်။​ သူမသည် လင်​​ေယာကျာ်း​​​ေဖာက်ြပန်​​ေသာ အမှုမျိုး​​များ​​တွင် ြပင်း​​ထန်စွာအ​​ေရး​​ယူ​​ေလ့​​ရှိသူပင်ြဖစ်သည်။​မိခင် ဆင်ြဖူမရှင် နှင့်​​ နန်း​​တွင်း​​မှူး​​မတ်ပညာရှိတို့​​ကို အာခံကာ နန်း​​တွင်လူမိုက်များ​​အား​​ကိုး​​ြဖင့်​​ ငါတ​​ေကာ ​​ေကာြခင်း​​၊​ ၁၈၇၉ ​​ေဖ​​ေဖာ်ဝါရီလတွင် ​​ေသွး​​​ေချာင်း​​စီး​​​ေသာ နန်း​​တွင်း​​လုပ်ြကံမှုြကီး​​အ​​ေရး​​အခင်း​​တွင် အသက်​​ေပါင်း​​များ​​စွာ ​​ေပး​​ခဲ့​​ရြခင်း​​၊​ တကယ် နား​​မလည်ဘဲ နိုင်ငံြခား​​သံတမန်ကိစ္စများ​​တွင် ဝင်​​ေရာက်ြခယ်လှယ်ြခင်း​​၊​ အသံုး​​အစွဲ ြကီး​​မား​​ြခင်း​​တို့​​​ေြကာင့်​​ တိုင်း​​ြပည်သည် ​​ေရွှ​​ေကျာင်း​​​ေြပာင်​​ေြပာင် ဝမ်း​​​ေခါင်​​ေခါင်အြဖစ်သို့​​ ​​ေရာက်ခဲ့​​ရသည်။​ ထို့​​​ေြကာင့်​​ ြပည်သူများ​​ ဆင်း​​ရဲ နွမ်း​​ပါး​​ကာ သူခိုး​​ ဓါး​​ြမများ​​ ထြကွ​​ေသာင်း​​ကျန်း​​၍ တိုင်း​​ြပည်သည် မြငိမ်မသက် ြဖစ်ခဲ့​​ရသည်။​ နယ်ချဲ့​​အဂင်္လိပ်တို့​​ကလည်း​​ ရရှိြပီး​​​ေသာ နယ်​​ေြမထက် ပိုြပီး​​လိုချင်ကာ ြပင်သစ်ထက် လက်ဦး​​မှု ရယူလို​​ေနချိန်ြဖစ်သည်။​ တစ်ဖက်တွင်လည်း​​ စုဖုရား​​လတ်တို့​​မှာ ပ​​ေဒသရာဇ်စနစ်၏ အရသာကို မက်​​ေမာ ​​ေနြပီြဖစ်ြပီး​​၊​ ကမ္ဘာ့​​နိုင်ငံ​​ေရး​​အ​​ေြခအ​​ေနများ​​ကို တတ်ကျွမ်း​​ နား​​လည်မှုမရှိ​​ေသာ သူမ ၊​ ဘာကိုမှ ြပင်ဆင်မှု မရှိခဲ့​​​ေပ။​ နွား​​​ေြခရာခွက်မှ ဖား​​သူငယ် ပင်လယ်ကို မြမင်ဖူး​​သကဲ့​​သို့​​ ြဖစ်ချင်ရာြဖစ် မင်း​​မိန့်​​အာဏာ အသံုး​​ြပုကာ ဇွတ်အတင်း​​ ဆက်လက်ြပုလုပ်ခဲ့​​သည်။​

၁၈၈၅ ခုနှစ်တွင် ြဗိတိသျှတို့​​သည် စစ်ြပုရင်ဆိုင်တိုက်ခိုက်ရြခင်း​​ မရှိဘဲ သီ​​ေပါမင်း​​နှင့်​​ စုဖုရား​​လတ်တို့​​အား​​ နန်း​​ချလျက် ြမန်မာြပည်တစ်ြပည်လံုး​​ကို သိမ်း​​ပိုက်လိုက်သည်။​ သီ​​ေပါမင်း​​မှာ (၇)နှစ် ထီး​​နန်း​​စည်း​​စိမ် ခံစား​​ြပီး​​​ေနာက် ြမန်မာြပည်အား​​ အဂင်္လိပ်လက်​​ေအာက်သို့​​ ​​ေပး​​ခဲ့​​ရသည်။​ ထိုနှစ် နိုဝင်ဘာလတွင် ဗီရိုလှည်း​​အသီး​​သီး​​ြဖင့်​​ ဘုရင်၊​မိဖုရား​​ မိသား​​စုနှင့်​​ အသိုင်း​​အဝိုင်း​​တို့​​ကို တင်​​ေဆာင်ကာ မန္တ​​ေလး​​ ​​ေဂါဝိန်ဆိပ်မှ သူရိယသ​​ေဘင်္ာြဖင့်​​ အိန္ဒိယြပည်ရှိ မဒရပ်ြမို့​​သို့​​​ေခါ်​​ေဆာင်ကာ ရတနာဂီရိြမို့​​တွင် အကျယ်ချုပ်ြဖင့်​​ ထား​​ရှိခဲ့​​သည်။​ သီ​​ေပါမင်း​​နှင့်​​ စုဖုရား​​လတ်တို့​​မှာ မန္တ​​ေလး​​ြမို့​​တွင် ​​ေဆာက်လုပ်လျက်ရှိ​​ေသာ ြမ​​ေတာင်ဘုန်း​​ြကီး​​​ေကျာင်း​​တိုက်ကိုပင် ​​ေရစက်ချခွင့်​​ ရမသွား​​ြက​​ေပ။​

၁၈၈၆ ဧြပီလ၊​ မဒရပ်ြမို့​​တွင် စုဖုရား​​လတ်သည် သမီး​​ငယ်တစ်ပါး​​ကို ထပ်ဖွား​​ြမင်ခဲ့​​သည်။​ ထို့​​​ေနာက် ရတနာဂီရိတွင် သား​​ငယ်တစ်ပါး​​ကို ထပ်ဖွား​​ြမင်ရာ ငယ်စဉ်ကတည်း​​က ​​ေသဆံုး​​ခဲ့​​သည်။​ သမီး​​​ေတာ်ြကီး​​ အရှင်ထိပ်စုြမတ်ဖုရား​​ြကီး​​က အိန္ဒိယလူမျိုး​​ တံခါး​​မှူး​​ြဖစ်သူနှင့်​​ အ​​ေြကာင်း​​ပါြပီး​​ တုတုဆိုသူ ဘိုင်ဆပ်သမီး​​ ​​ေလး​​ကို ဖွား​​ြမင်သည်။​ ၁၉၁၂ တွင် စုဖုရား​​​ေလး​​ ကွယ်လွန်ခဲ့​​ြပီး​​ ၁၉၁၆တွင် ဒုတိယမင်း​​သမီး​​ အရှင်ထိပ်စု ြမတ်ဖုရား​​လတ်က သီ​​ေပါဘုရင်၏ အမှုထမ်း​​တစ်ဦး​​ြဖစ်သူ ြမန်မာလူမျိုး​​ ခင်​​ေမာင်လတ်နှင့်​​အိမ်​​ေထာင်ြပုခဲ့​​ သည်။​

တိုင်း​​တစ်ပါး​​၌ သီ​​ေပါဘုရင်သည် (၃၁)နှစ်​​ေနထိုင်ခဲ့​​ြပီး​​ အသက်(၅၈)နှစ် ၁၉၁၆ ဒီဇင်ဘာတွင် ဆီး​​ချို ​​ေရာဂါြဖင့်​​ နတ်ရွာစံခဲ့​​သည်။​ စုဖုရား​​လတ်မှာ ြမန်မာြပည်သို့​​ြပန်လာခွင့်​​ရခဲ့​​ြပီး​​ သာမန်အရပ်သူဘဝြဖင့်​​ ​​ေနထိုင်သွား​​ကာ ၁၉၂၅၊​ ဒီဇင်ဘာတွင် ရိုး​​စင်း​​စွာ ဇာတ်သိမ်း​​ခဲ့​​သည်။​

စုဖုရား​​လတ် ကွယ်လွန်​​ေသာအခါ အမျိုး​​အ​​ေဆွများ​​က မိဖုရား​​ ​​ေမွး​​ဖွာြကီး​​ြပင်း​​ရာ မန္တ​​ေလး​​ြမို့​​သို့​​ ယူ​​ေဆာင်သြဂိုဟ်ခွင့်​​​ေတာင်း​​ရာ အဂင်္လိပ်တို့​​က ခွင့်​​မြပုခဲ့​​​ေပ။​ ယခုအခါ စုဖုရား​​လတ်၏ သခင်္ျိုင်း​​ကို ​​ေရွှတိဂံု ဘုရား​​​ေတာင်ဘက်ရှိ ကန်​​ေတာ်မင်ပန်း​​ြခံထဲတွင် ​​ေတွ့​​ြမင်နိုင်ပါသည်။​

ကုန်း​​​ေဘာင်​​ေခတ်ကာလတွင် အဘွား​​ြဖစ်သူ နန်း​​မ​​ေတာ်မယ်နု၊​ သမီး​​ ဆင်ြဖူမရှင်နှင့်​​ ​​ေြမး​​​ေတာ်စပ်သူ စုဖုရား​​လတ်တို့​​မှာ ထက်ြမက်​​ေသာ မ​​ေဟသီ၊​ ​​ေဒဝီ၊​ ဧကရီများ​​ ြဖစ်ခဲ့​​ြကသည်။​ တိုင်း​​ြပည်​​ေရး​​ မြငိမ်သက်ြဖစ်​​ေနချိန်တွင် လူလား​​​ေြမာက်ခဲ့​​ြက သူများ​​ြဖစ်ြကသည်။​

ထိုမိဖုရား​​များ​​ လက်ထပ်​​ေပါင်း​​သင်း​​ခဲ့​​​ေသာ ဘုရင်အသီး​​သီး​​တို့​​မှာလည်း​​ တစ်နည်း​​မဟုတ် တစ်နည်း​​၊​ စိတ်သ​​ေဘာထား​​ နူး​​ညံ့​​သိမ်​​ေမွ့​​သူများ​​နှင့်​​ ဘာသာတရား​​ ကိုင်း​​ရှိုင်း​​​ေသာ ဘုရင်များ​​ြဖစ်​​ေနသည်ကို ​​ေတွ့​​ရှိရြပန်သည်။​ ဆိုရ​​ေသာ်…… ထိုသို့​​ ြပည်တွင်း​​ြပည်ပ တိုင်း​​ြပည်​​ေရး​​ရာတွင် ဦး​​​ေဆာင်မှုမြပုနိုင်​​ေသာ ဘုရင်များ​​ြဖစ်ြကသည့်​​အတွက် မိန်မသား​​ မိဖုရား​​များ​​က စိတ်မ​​ေကျနပ်၍ ကိုယ်တိုင် မကျွမ်း​​ကျင်ပဲ ဝင်​​ေရာက် စွက်ဖက်ြကသည်ကို ​​ေတွ့​​ရြပန်သည်။​ တစ်ဖက်၌လည်း​​ ြပန်ြကည့်​​​ေသာ် ဤသို့​​ချယ်လှယ်ရန် ထိုမိဖုရား​​များ​​က စီရင် စီမံခဲ့​​သည်ကို ​​ေတွ့​​ရြပန်၏။​ သို့​​​ေသာ် မည်သို့​​ပင် ြဖစ်​​ေစကာမူ၊​ ဘုရင်များ​​အ​​ေနြဖင့်​​ ပင်ကို ထက်ြမက်၍ ဦး​​​ေဆာင်မှုြပုလုပ်နိုင်ပါလျှင် မိမိတို့​​၏ မ​​ေဟသီ၊​​ေဒဝီ၊​ ဧကရီများ​​ကို ပါဝင်လှုပ်ရှား​​ခွင့်​​ ​​ေပး​​လိမ့်​​မည် မဟုတ်ပါ။​

ြပန်ြကည့်​​လျှင် စုဖုရား​​လတ်သည် သီ​​ေပါဘုရင်၏ မိဖုရား​​​ေခါင်ြဖစ်လာချိန်တွင် နန်း​​တွင်း​​​ေရး​​ရာနှင့်​​ ြပည်တွင်း​​ြပည်ပ ကိစ္စများ​​စွာတို့​​ကို ပါဝင်လုပ်​​ေဆာင်ရန် အ​​ေတွ့​​အြကံု အလွန်နုနယ်ချိန်ြဖစ်သည်။​ မိမိ အကျိုး​​စီး​​ပွား​​ကိုသာ ြမင်ြပီး​​ ပတ်ဝန်း​​ကျင်မှ ​​ေြမှာက်ထိုး​​ ​​ေသွး​​ထိုး​​ြခင်း​​ကို အလွယ်တကူယံုြကည်​​ေသာ သတိ မရှိသူလည်း​​ ြဖစ်ခဲ့​​သည်။​ ပညာရှိ လူြကီး​​သူမအြပင် မိခင်၏ စကား​​ကိုပါ မနာယူခဲ့​​ပါ။​ ဘုရင့်​​မ​​ေဟသီဂုဏ်ြဖင့်​​ နန်း​​ဓ​​ေလ့​​စည်း​​ကမ်း​​များ​​ကို ချိုး​​​ေဖာက်ြပီး​​၊​ အလိုရမ္မက်ြကီး​​ကာ ​​ေကျး​​ဇူး​​မသိတတ်​​ေသာ စုဖုရား​​လတ်သည် ကမ္ဘာ့​​သမိုင်း​​နှင့်​​ယှဉ်လာရ​​ေသာအခါ လက်ညှိုး​​ထိုး​​ရာ ​​ေရွှမြဖစ်လာရံုသာမက မိမိနှင့်​​ ြကင်ရာ​​ေတာ် သီ​​ေပါမင်း​​ အပါအဝင် တိုင်း​​ြပည်တစ်ခုလံုး​​ကို နယ်ချဲ့​​လက်သို့​​ ပံုအပ်ခဲ့​​ရသည်။​

ဘယ်လိုြဖစ်ြဖစ် စုဖုရား​​လတ်သည် ြမန်မာြပည်၏ ရာဇဝင် သမိုင်း​​​ေြကာင်း​​တွင် သူမ၏ အတ္တ၊​ မာန တို့​​​ေြကာင့်​​ ြမန်မာြပည်အား​​ နယ်ချဲ့​​လက်သို့​​ကျ​​ေရာက်​​ေစခဲ့​​သူအြဖစ် ​​ေမာ်ကွန်း​​​ေရး​​ထိုး​​ြခင်း​​ ခံခဲ့​​ရသူပင် ြဖစ်သည်။​ ြမန်မာြပည်၏ ​​ေနာက်ဆံုး​​မိဖုရား​​ြဖစ်သူ၏ သမိုင်း​​​ေြကာင်း​​မှာ အလွန်း​​ဆိုး​​ရွား​​စွာ ​​ေတွ့​​ြမင်ရ​​ေပသည်။​

လင်း​​ဦး​​(စိတ်ပညာ)